نویسنده: علامه مصباح یزدی
جلوه ملکوتی ایمان و الطاف الاهی
توجه ما بیشتر به نعمت های مادی و دنیوی است و کمتر به نعمت های معنوی توجه داریم، از این روی وقتی درصدد شکرگزاری از نعمت های خداوند برمی آییم، به نعمت های مادی و دنیوی نظیر مسکن، خوردنی ها و موقعیت اجتماعی و مقام که در اختیارمان قرار گرفته نظر می افکنیم و به پاس برخورداری از آنها شکر خداوند را به جا می آوریم و از نعمت های معنوی نظیر نعمت ولایت اهل بیت علیهم السلام که بسیار والاتر و ارزشمندتر از نعمت های مادی هستند و نعمت های مادی در مقایسه با آنها حقیر و ناچیز است غافلیم. اما حضرت بدون آنکه به نعمت های مادی تصریحی داشته باشند ـ گرچه اطلاق سخن ایشان درباره نعمت ها به نعمت های مادی نیز ناظر می باشد ـ به نعمت های معنوی تصریح دارند و برخی از آنها را نام می برند و می فرمایند:جَلَّلتَنی نِعمَک مِن اَنوارِ الأیمانِ حُلَلاً، وَ ضَربتَ عَلَیَّ لَطآئفَ بِرّک مِنَ العِزِّ کلَلاً، وَقَلَّدَتنی مِنَنَک قَلائِدَ لا تُحَلُّ، وَ طَوَّقَتنی اَطواقاً لا تُفَلُّ؛ «نعمت انوار ایمان مرا با جامه ها و زیورهای مجلل آراسته است و لطایف جود و کرمت تاج عزت بر سرم نهاده و احسان هایت رشته علاقه و طوق های شرافتی بر گردنم افکنده که دیگر گشوده نمی گردد».
حضرت در سخن ادبی خود که با تشبیهات لطیف و زیبایی همراه گشته انوار ایمان را به جامه و زیورهایی تشبیه می کنند که باعث آراستگی انسان گردیده اند. همچنان احسان های خداوند را به مثابه تاجی معرفی می کنند که بر سر انسان نهاده شده است. در زبان فارسی وقتی کسی دیگری را مورد تکریم و احترام قرار می دهد و از او تجلیل می کند، به وی می گویند: «چه گلی بر سر او نهادی» این ضرب المثل و تعبیر از آن روست که برای آرایش و تزیین برخی از اشیاء از گل استفاده می کنند. به عنوان نمونه، وقتی کادویی برای کسی تهیه می کنند روی آن گل قرار می دهند، یا در زمان سابق برای تزیین شتر که به عنوان مرکب از آن استفاده می شد، برآمدگی جلوی هودج که روی شتر قرار می گرفت و نیز بر سر و روی شتر منگوله نصب می کردند تا باعث زیبایی و شکوه آن مرکب گردد. شاید در بدو امر به نظر رسد که این تعابیر صرفاً جنبه استعاره ای و کنایی دارند و آراسته شدن به جامه هایی از انوار ایمان و یا افکنده شدن طوق ها و رشته هایی از احسان بر گردن، صرفاً تعابیری کنایی و استعاره ای هستند، چنان که نظیر این تعابیر در آیات و روایات نیز وارد شده و برای آنها تأویل هایی ذکر کرده اند. اما بر اساس آنچه از آیات و روایات استفاده می شود که به وسیله تجربیات برخی از بزرگان و اولیای خدا تأیید شده است، آن تعابیر از ملکوت و حقایق و صورت های باطنی رفتار و گرایش هایی چون ایمان به خدا خبر می دهند. چیزهایی که ما در این عالم مشاهده و درک می کنیم، علاوه بر صورت های ظاهری که به وسیله آنها برای ما قابل مشاهده اند، دارای صورت های باطنی نیز هستند که درک آنها از افق عقل ما خارج می باشد. از این روی، برخی از رفتارها که در ظاهر زیبا هستند، صورت باطنی آنها زشت و نازیباست و کسانی که چشم باطن دارند، زشتی باطن آن رفتار را مشاهده می کنند. در مقابل، برخی چیزها و برخی رفتارها در ظاهر زیبا به نظر نمی رسند، اما در باطن زیبا هستند و زیبایی باطنی آنها برای کسانی که چشم باطن دارند قابل مشاهده است.
هویت باطنی رفتار زشت
پس برحسب آنچه از آیات و روایات استفاده می شود گذشته از انوار حسی و ظاهری، انوار باطنی نیز وجود دارند و رفتار علاوه بر هویت ظاهری، دارای هویت باطنی نیز هست و آنچه درباره توصیف برخی از رفتارها در روایات و آیات آمده فراتر از تشبیه و کنایه است و حاکی از صورت باطنی آنها است. از این منظر، کسانی که مال یتیم را می خورند و نیز کسانی که برای حفظ منافع مادی خود حقایق دین را کتمان می کنند و از این راه به سود و منفعت می رسند، در حقیقت آتش می خورند و این آتش در برزخ و قیامت تجسم و عینیت می یابد و در این دنیا گرچه از چشم افراد ظاهربین پنهان است، اما افرادی که خداوند چشم باطن به آنها عنایت کرده، در این دنیا نیز آن آتش و لهیب سوزان آن را مشاهده می کنند. خداوند می فرماید:إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتَابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ مَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لاَ یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لاَ یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛(1)«همانا کسانی که آنچه را خدا از کتاب فرو فرستاده پنهان می کنند و آن را به بهایی اندک می فروشند، اینان در شکم های خویش جز آتش نمی خورند و خداوند روز رستاخیز با آنان سخن نمی گوید و پاکشان نمی سازد و آنان را عذابی است دردناک».
در آیه دیگر می فرماید: إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَاراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً ؛ (2)«همانا کسانی که مال های یتیمان را به ستم می خورند جز این نیست که در شکم های خود آتش می خورند و به زودی به آتش افروخته جهنم درآیند».
قرآن در تبیین حقیقت و باطن غیبت نیز می فرماید:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لاَ تَجَسَّسُوا وَ لاَ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ؛(3) «ای کسانی که ایمان آورده اید، از بسیاری از گمان ها [گمان های بد] بپرهیزید، زیرا برخی از گمان ها گناه است، و [در احوال و عیب های پنهان مردم ]کاوش مکنید و برخی از شما غیبت برخی را نکند، آیا یکی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ بی گمان آن را ناخوش و ناپسند می دارید؛ و از خدا پروا کنید که خدا توبه پذیر و مهربان است».
از منظر قرآن حقیقت غیبت و بدگویی پشت سر دیگران، خوردن گوشت مرده برادر است و اهل کشف و شهود و اهل باطن در برخی از مکاشفات خود این واقعیت را مشاهده کرده اند.
جلوه ی ملکوتی نماز و قرائت قرآن
همچنین روایات بسیاری حکایت از آن دارند که رفتار ما در شب اول قبر و سپس در عالم برزخ و نیز در عالم قیامت با صورت هایی زیبا و یا با صورت هایی زشت و وحشتناک ظاهر می گردند. از جمله رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره نماز می فرمایند: انَّ الصَّلوهَ تَاتی إلَی المَیِّت فِی قَبرِه بصورهِ شخصٍ اَنور اللون یُؤنِسهُ فی قبرِه و یَدفعُ عَنهُ اَهوالَ البرزخ؛(4) «نماز به صورت انسانی نورانی نزد مرده در قبر می آید و با او در قبر مأنوس و هم نشین می گردد و ترس ها و وحشت های عالم برزخ را از او دور می سازد».بر حسب ظاهر، نماز عبارت از اذکار، حرکات و رفتارهایی است که به عنوان عبادت انجام می پذیرد، اما بر اساس روایت مزبور، در عالم برزخ که اعمال انسان تجسم می یابد و هویت ملکوتی و باطنی خود را بروز می دهد، آن نماز به صورت دوستی نورانی و دل سوز در عالم قبر حاضر می گردد و پیوسته در کنار کسی که در دوران حیات خود به بندگی و عبادت خداوند پرداخته باقی می ماند و از او جدا نمی شود و با او انس می گیرد و آرامش و آسایش هم نشین خود را فراهم می کند و بیم و ترس را از او زایل می گرداند. اینکه چگونه اعمال انسان در سرای آخرت تجسم می یابد و نمازی که مرکب از اذکار و رفتارها است به صورت شخصی نورانی مجسم می گردد، با نظام حاکم بر جهان آخرت قابل توجیه است. نظامی که با نظام دنیا متفاوت است و قوانین حاکم بر آن با قوانین حاکم بر این جهان متفاوت می باشد و از این روی، درک چنین امری برای ما ممکن نمی باشد و تلاش برخی برای همانند سازی آن با نظامات و قوانین تکوینی این دنیا ناصواب است. نظیر آنکه برخی تجسم اعمال را از قبیل تبدیل انرژی به ماده و تبدیل ماده به انرژی به حساب آورده اند. مسلماً چنین نیست و تبدیل ماده به انرژی و بالعکس مربوط به این جهان است و رابطه این عالم با عالم ملکوت و رابطه عالم دنیا و عالم برزخ نظام دیگری دارد و تحت قانون تبدیل انرژی به ماده نمی گنجد. مگر حرکات و سکنات در نماز چقدر انرژی دارد که تبدیل به انسانی زیبا گردد. بر حسب ظاهر، حرکات شخص نمازگزار با حرکات یک ورزش کار چه تفاوتی دارد و چرا حرکات آن ورزشکار تبدیل به انسان یا چیز دیگری نمی گردد؟ پس نمی توان از آنچه در روایات درباره صورت ملکوتی رفتار انسان آمده تفسیر مادی داشت.
در برخی از روایات آمده است خانه هایی که در آنها قرآن تلاوت می شود به مانند ستارگان برای فرشتگان و سماواتیان می درخشند و نورافشانی می کنند:
قالَ النَّبِیُ (ص) نَوِّرُوا بُیُوتَکم بِتلاوَه القُرآنِ و لاتَتَّخِذوها قُبوراً کمَا فَعلتِ الیَهودُ و النَّصارَی، صَلِّوا فِی الکنَائسِ و البِیعِ وَ عَطَّلُوا بُیوتَهُم، فَإنَّ البَیتَ إذا کثُرَ فیهِ تلاوَهُ القُرآنِ کثُرَ خَیرُهُ وَ اتَّسعَ أهلهُ وَ أضاءَ لاهلِ السَّماءِ کمَا تُضِیءُ نُجومُ السَّماءِ لاَهلِ الدُّنیا؛(5) «رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خانه های خود را با تلاوت قرآن روشن کنید و آنها را گورستان قرار ندهید، چنان که یهود و نصارا چنان کردند، در کلیساها و عبادتگاه های خود نماز گزاردند و خانه های خود را معطل نهادند (و در آنها عبادتی انجام ندادند) زیرا که هر گاه در خانه بسیار قرآن تلاوت شد، خیر و برکتش زیاد می شود و برای اهل آن فراخی و وسعت فراهم می آید و آن خانه برای اهل آسمان درخشندگی دارد چنان که ستارگان آسمان برای اهل زمین می درخشند».
امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز در این باره فرمودند:
البَیتُ الَّذی یُقرَأ فِیهِ القُرآنُ وَ یُذکرُ اللهُ عزَّ و جلَّ فیهِ تَکثرُ بَرکتَهُ وَ تحضُرهُ الملائِکهُ وَ تَهجرُهُ الشَّیاطینُ، وَ یُضیءُ لاهلِ السَّماءِ کمَا تُضیءُ الکَواکبُ لاَهلِ الأرض...؛ (6)«خانه ای که در آن قرآن خوانده شود و خداوند در آن یاد شود، برکتش بسیار گردد و فرشتگان در آن حاضر گردند و شیاطین از آن دور شوند و برای آسمان می درخشد، چنان که ستارگان برای اهل زمین می درخشند».
وقتی انسان در شب به آسمان صاف و خالی از ابر می نگرد، جلوه گری ستارگان چشم او را می نوازد و از تماشای آسمانی که با ستارگان زیبا گشته است لذت می برد و از نگاه کردن به آن منظره فرحناک سیر نمی گردد. به خصوص به هنگام سحر که زیبایی و جلوه گری ستارگان بیشتر می گردد، انسان شدیداً تحت تأثیر آن زیبایی قرار می گیرد. زیبایی آسمان پرستاره برای همه قابل درک است و در ادبیات و اشعار اقوام، فرهنگ ها و ملت های گوناگون به خوبی نمود یافته است. حتی برخی از کسانی که اعتقادی به خدا و دین الاهی ندارند گفته اند که در عالم چیزی زیباتر از آسمان پرستاره وجود ندارد. از کانت که در زمره فلاسفه و اندیشمندان بزرگ غربی به شمار می آید نقل شده که گفته است دو چیز در این عالم مرا شدیداً تحت تأثیر زیبایی خود قرار داده است: یکی آسمان پرستاره، و دیگری وجدان انسان. قرآن درباره زینت یافتن و زیبا گشتن آسمان به وسیله ستارگان می فرماید: إنّا زَیَّنا السَّماء الدُّنیا بِزینَه الکَواکِب؛(7) «ما آسمان این دنیا را به زیور اختران آراستیم».
همان طور که ستارگان به آسمان زیبایی می بخشند و برای زمینیان می درخشند و آنان را سرشار از لذت و سرور می کنند، خانه هایی که در آنها قرآن تلاوت می گردد، برای ملکوتیان و فرشتگان نورافشانی می کنند و آنان از مشاهده این کانون های قرآنی و نورانی لذت می برند. بی شک درس تفسیر حضرت آیت الله جوادی آملی (حفظه الله) از کانون های نورانی و فیض گستر است که برای ملکوتیان درخشش و نورافشانی دارد و از آن لذت می برند. امیدواریم که خداوند بر توفیقات ایشان بیفزاید و به دیگران نیز توفیق دهد که به آموزش و فهم قرآن اهتمام بورزند.
مسئله نورافشانی قرآن و خانه هایی که قرآن در آنها تلاوت می شود فراتر از تشبیه و تمثیل است و واقعیت و حقیقتی است که برای اهل مکاشفه و دوستان خاص خدا به وضوح قابل درک و مشاهده است. مرحوم کربلایی کاظم ساروقی رحمه الله کسی است که بر اثر اهتمام جدی به احکام الاهی و انجام تکالیف شرعی و از جمله بر اثر اهمیت دادن به مسئله خمس و زکات، مورد عنایت خاص خداوند و حضرت ولی عصر عج الله تعالی فرجه الشریف قرار گرفت و با وجود آنکه روستایی ساده و بی سواد بود، به یک باره حافظ قرآن گردید و نورانیت آیات قرآن را به وضوح درک می کرد. درباره کرامات و شرح حال آن بنده خالص خدا کتاب هایی نوشته شده و برخی از بزرگان مطالبی را درباره ایشان نقل کرده اند. از جمله مرحوم آیت الله حاج آقا مرتضی حائری رحمه الله نقل کردند که کتاب جواهرالکلام را که کتابی فقهی است در برابر مرحوم کربلایی کاظم گشودند. او چون سواد نداشت نمی توانست مطالب کتاب را بخواند، اما به خوبی آیات قرآن که در لا به لای سطور برخی از صفحات کتاب نوشته شده بود و از نظر قلم و رنگ تفاوتی با سایر نوشته ها نداشت، تشخیص می داد و دست می نهاد روی آیه قرآن و می گفت: این آیه قرآن است. وقتی از او سوال کردم که از کجا متوجه شدی که آن جمله آیه قرآن است؟ در پاسخ گفته بود آن جمله نورانی است و من از نورانیت آن متوجه گردیدم که آیه قرآن است! آیت الله خزعلی نقل کردند که روزی کربلایی کاظم در حجره مهمان طلبه ها بود و یکی از طلبه ها به قصد قرآن یک واو روی کاغذ نوشت و واو دیگری بدون قصد قرآن نوشت و از آن مرحوم پرسید کدام یک از آن دو از قرآن است، کربلایی کاظم دست گذاشت روی واوی که به قصد قرآن نوشته شده بود و گفت این حرف نورانی و از قرآن است و حرف دیگر نورانی نیست. این کرامت ها حاکی از آن هستند که در عالم اسرار و حقایقی وجود دارد که درک و فهم ما به آنها نمی رسد. اما با توجه به آنکه آیات و روایات و مشاهدات بزرگان بر حقانیت آنها دلالت دارد، ما نباید آنها را دروغ بپنداریم.
نگاهی دوباره به تجسم اعمال
روشن گردید که تعبیرات ادبی در این مناجات و سایر روایات مبنی بر اینکه انوار ایمان بسان جامه ها و زیورهایی مؤمن را آراسته می سازد و جود و کرم و احسان الاهی تاج عزت و رشته شرافت بر سر و گردنش می نهد، حکایت از حقیقتی معنوی دارد که ایمان به انسان می بخشد و البته این هویت معنوی و الاهی به وسیله افراد ظاهربین قابل درک نیست. چه بسا قیافه کافری که تمیز و مرتب است در نظر ما زیباتر و خوشایندتر از قیافه مؤمن به نظر رسد، اما در نظر اهل باطن قیافه کافر، زشت و بدمنظر است، هرچند در ظاهر زیبا باشد و قیافه مؤمن زیبا و نورانی است، هرچند در ظاهر آراسته نباشد. این نعمت های معنوی بسیار فراتر از نعمت های ظاهری است و نعمت های مادی و ظاهری در مقایسه با آنها چیزی به حساب نمی آید. از این روی، حضرت روی آنها تأکید می کنند و آنها را زیباترین زینت های انسان معرفی می کنند. این زینت ها و زیورهای معنوی که بازنمود اعمال صالح انسان است، در قیامت که تجلی گاه اعمال است، انسان بهشتی و ره یافته به رضوان حق را آراسته می سازند و بر گردن و دست های او آویخته می شوند و به او زیبایی و جلوه بهشتی می بخشند: عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَاباً طَهُوراً؛ (8) «[بهشتیان ]جامه هایی سبز از دیبای نازک و ستبر در بردارند و با دستواره های سیمین زیور شده اند و پروردگارشان به آنان شرابی پاکیزه بنوشاند».تعبیر حلّو أساور من فضه از آن روست که در فرهنگ عرب بهترین زیورها را به طلا و نقره نسبت می دهند و بر اساس آن فرهنگ و ذهنیت، قرآن می فرماید که بهشتیان با دستواره هایی از نقره زینت یافته اند و این تمثیل و تشبیه با هدف ایجاد فهم و درک ناقصی از برخی از نعمت های بهشتی است و الا زینت های بهشتی قابل مقایسه با طلا و نقره و سایر زینت های دنیایی نیستند و چون درک حقیقت آنها برای ما میسور نیست، خداوند بر آن شده که در حد فهم و درک ما زینت های بهشتی را به ما معرفی کند. آن نعمت ها و زیورها تجسم و بازنمود رفتار و اعمال ما هستند و دقیقاً آنچه در آخرت در اختیار ما قرار می گیرد متناسب با رفتار ما در دنیاست. از این روی، اعمال صالح ما در آخرت هویت حقیقی خویش را باز می یابند و به صورت جامه ها و زیورآلات و سایر نعمت های بهشتی در اختیار ما قرار می گیرند و در مقابل، اعمال ناشایست ما در قالب عذابهای الاهی ظاهر می گردند. قرآن درباره متجاوزان به حقوق و اموال مردم و کسانی که از راه حرام برای خویش ثروت و زر و سیم فراهم می آورند می فرماید:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَحْبَارِ وَ الرُّهْبَانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لاَ یُنْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛(9) «ای کسانی که ایمان آورده اید، هر آینه بسیاری از علمای یهود و راهبان مال های مردم را به ناشایست می خورند و [آنان را] از راه خدا باز می دارند؛ و کسانی که زر و سیم می اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند پس آنان را به عذابی دردناک مژده ده. روزی که آن [زر و سیم] را در آتش دوزخ بگدازند و با آن پیشانی ها و پهلوها و پشت های آنها را داغ نهند و [گویند: ]این است آنچه برای خویشتن می اندوختید، پس [کیفر] آنچه را می اندوختید بچشید».
خداوند می فرماید کسانی که به دنبال زراندوزی و انباشت ثروت هستند و حقوق شرعی مالشان را نمیپردازند و اعتنایی به فقرایی که از تأمین حداقل امکانات زندگی نیز بی بهره اند ندارند، چنان که به پیشانی اسب داغ و نشان می نهند، خداوند ثروت انباشته آنها را می گدازد و با آنها به بدن ایشان داغ می نهد و این گونه آنها را عذاب می کند و رسوا می سازد.
اعتراف به ناتوانی از شکر خدا
فَآلاؤُک جَمَّهٌ ضَعُفَ لِسانی عَن اِحصآئِها، وَ نَعمآوُک کثیرَهٌ قَصُرَ فَهمی عَن اِدراکها، فَضلاً عَنِ استِقصآئها، فَکیفَ لی بِتَحصیلِ الشُّکرِ، وَ شُکری ایَّاک یَفتَقِرُ اِلی شُکرٍ؟! فَکلَّما قُلتُ لَک الحَمد وَجبَ عَلیَّ لِذلِک اَن اَقُول لَک الحَمدُ؛ «بخشش های تو چنان زیاد است که زبانم از شمارش آنها ناتوان است و نعمت های تو فراوان است که فهم از ادراک آنها قاصر است تا چه رسد که همه آنها را بتوان به نهایت سنجه کرد. پس من چگونه می توانم شکر آن نعمت ها را به جای آورم و حال آنکه بر شکر من از تو شکری لازم است و هرگاه که من بگویم که حمد تو را سزد باید که به پاس آن حمد تو را حمد و ستایشی دیگر گویم».گاهی چیزهایی به قدری زیاد و فراوان است که انسان نمی تواند آنها را بشمارد، اما ذهن انسان می تواند آنها را تصور کند. اما حضرت می فرماید که نعمت های خداوند به حدی زیاد است که هم شمارش آنها امکان پذیر نیست و هم نمی توان آنها را در قالب محدود ذهن تصور و فهم کرد. پس با توجه به اینکه امکان شمارش و بازشناسی همه نعمت ها فراهم نیست و هم تصور و فهم ما از آنها ممکن نمی باشد و ما از بسیاری از نعمت ها بی اطلاع هستیم، امکان به جا آوردن حق شکر آنها نیز میسور نمی باشد. علاوه بر آن، هر شکری نعمت و توفیقی است که خداوند به ما عنایت کرده است و باید به پاس آن خداوند را شکر کرد. مضمون این سخن در بسیاری از روایات آمده، امام صادق علیه السلام فرمودند: «موفقیت در انجام شکر و سپاس خود نعمت تازه ای است که شکر آن لازم است و این موفقیت باارزش تر و پرقیمت تر از آن نعمتی است که موفق به شکر آن شده ای. پس برای هر شکری، شکری برتر از آن بایدت تا بی نهایت که انسان شکرگزار غرق در نعمت حق است و از رسیدن به غایت و نهایت شکر قاصر و عاجز می باشد».(10)
خداوند باید به ما توفیق دهد و امکان سخن گفتن را برای ما فراهم آورد تا در برابر برخورداری از نعمت او حمد او را بگوییم و اگر این توفیق فراهم نیامد و زبان ما بسته ماند، نمی توانیم حمد او را بگوییم. پس گفتن «الحمدلله» نیز نعمت خداست که باید به پاس عنایت آن خدا را شکر گزارد و ستایش کرد و بر هر ستایشی، ستایشی دیگر باید و چون بی نهایت ستایش و حمد از انسان ساخته نیست، انسان نمی تواند ستایش و شکر واقعی یک نعمت خداوند را به جای آورد، تا چه رسد که درصدد شکرگزاری از نعمت های بی شماری که در اختیار او قرار گرفته برآید. با این حال انسان باید در حد توان به شکرگزاری نعمت های خدا برآید که در این صورت مشمول عنایات فزون تر خداوند قرار می گیرد و اگر به جای شکر نعمت، به کفران و ناسپاسی نعمت های الاهی بپردازد، خداوند او را به کیفر و عذابی سخت گرفتار می سازد.
وَ إذ تَأَذنَ رَبُّکم لَئِن شَکرتُم لأزیدَنَّکم وَ لَئن کفَرتُم إنَّ عَذابِی لَشدیدٌ؛(11)
«و هنگامی که پروردگارتان به شما آگاهی داد که اگر سپاس گزارید همانا شما را [نعمت] بیفزایم و اگر ناسپاسی کنید هر آینه عذاب من سخت است».
اِلهی فَکما غَذَّیتَنا بِلُطفِک، وَرَبَّیتَنا بِصُنعِک، فَتَمِّم عَلَینا سَوابِغَ النِّعَمِ، وَ ادفَع عَنّا مَکارِهَ النِّقَمِ، وَ آتِنا مِن حُظوظِ الدَّارینِ اَرفَعَها وَ اَجلَّها عاجِلاً وَ آجِلاً، وَ لَک الحَمدُ عَلی حُسنِ بَلائِک وَ سُبوغِ نَعمآئِک، حَمداً یُوافِقُ رِضاک، وَ یَمتَرِی العَظیمَ مِن بِرِّک وَ نَداک، یا عَظیمُ یا کریمُ، بِرَحمَتِک یا اَرحَمَ الرّاحِمین؛ «خدایا، چنان که ما را در پرتو لطف خود غذا دادی و در مهد حکمت و صنعت خود پرورش دادی، نعمت های بی شمارت را بر ما به اتمام رسان و ناگواری های انتقامت را از ما برگردان و به ما در دو سرا بالاترین و برترین بهره ها را کرامت فرما. ستایش تنها تو را سزد در برابر آزمایش نیکویت و وفور نعمت هایت، آن گونه ستایشی که مورد رضایت توست و احسان و بخشش تو را بر ما سرازیر می سازد. ای خدای بزرگ. ای خدای کریم و بخشش گر، به حق رحمتت ای مهربان ترین مهربانان».
پی نوشت ها :
1. بقره(2)، 174.
2. نساء(4)، 10.
3. حجرات(49)، 12.
4. علی رضا صابری یزدی، الحکم الزاهره، ص 140ـ141، ح 724.
5. کلینی، کافی، ج 2، ص 610، ح 1.
6. همان، ح 3.
7. صافات(37)، 6.
8. انسان(76)، 21.
9. توبه(9)، 34-35.
10. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 71، باب 61، ص 52، ح 77.
11. ابراهیم(14)، 7.
